Over het muurtje

Is AI een zegen of een risico voor het onderwijs en de wereldvrede? Misschien wel allebei. Pedagoog Wim Van Den Noortgate (KU Leuven) en politicoloog Marijn Hoijtink (UAntwerpen) kijken over het AI-muurtje naar elkaars onderzoek.

Wim: “Dag Marijn! Leuk om een collega-AI-onderzoeker te leren kennen. Waar richt jij je precies op?”

Marijn: “Aangenaam, Wim!”

“Ik bestudeer de groeiende verwevenheid tussen de technologiesector en defensie. Grote platformbedrijven zoals Microsoft, Amazon en Alphabet, het moederbedrijf van Google, halen de laatste jaren almaar grotere – soms controversiële – contracten binnen met militaire instellingen. Ze leveren bijvoorbeeld cloud- en softwarediensten aan het Amerikaanse en Israëlische leger, die worden gebruikt voor intern mailverkeer maar ook voor gevechtsoperaties.”

“In Oekraïne speelt SpaceX, het satellietbedrijf van Elon Musk, een centrale rol. Het biedt de Oekraïense strijdkrachten internettoegang om droneaanvallen uit te voeren en inlichtingen te verzamelen. Maar het land is daardoor ook kwetsbaar, want direct afhankelijk van SpaceX en de beslissingen van Musk. Een verzoek van het Oekraïense leger om de satellietverbinding in te zetten bij een droneaanval op Russische troepen op de Krim heeft hij al geweigerd.”

“Volgens velen is de oorlog in Oekraïne de eerste echte ‘droneoorlog’. Dat verandert de dynamiek op het slagveld. Dure tanks blijken bijvoorbeeld kwetsbaar voor de massale inzet van goedkopere DIY-drones. Als Oekraïne een voorbode is, gaan we naar oorlogen waarin nog veel meer drones tegelijk in samenspel én almaar autonomer opereren.”

Wim: “Dat roept vast ethische vragen op.”

Marijn: “Zeker. Voorstanders zien AI als een kans om oorlogen ‘moreler’ te maken: AI kent geen angst, woede of wraak. Tegenstanders vrezen net dat AI in een oorlogssituatie net de ontmenselijking van de vijand versterkt. In Gaza gebruikte het Israëlische leger de technologie in om doelwitten te selecteren. Volgens de gebruikers van die systemen verlaagt AI de drempel om tot geweld over te gaan, omdat de kans op burgerslachtoffers lager zou zijn.”

Wim: “Kunnen we AI ook inzetten om oorlogen te voorkomen of te beëindigen?”

Marijn: “Wellicht. Het Global Pulse-project van de Verenigde Naties gebruikt big data en AI voor conflictpreventie, humanitaire hulp en ontwikkelingssamenwerking. Daartegen zou je kunnen inbrengen dat we al lang weten wat écht werkt: oog voor lokale initiatieven, dialoog en rechtvaardigheid. Technologie wordt nog te vaak gezien als een neutrale totaaloplossing.

Wim: “Dat herken ik uit mijn eigen onderzoek. Ook in het onderwijs wordt technologie vaak als hét wondermiddel gepresenteerd (lacht).”

Marijn: “En, is het dat ook? Leidt de digitale leeromgeving tot betere resultaten en is die de grote gelijkmaker, of vergroot ze de onderwijskloof net?”

Wim: “Ja en nee.”

“Onderwijsevaluaties laten al twee decennia een daling zien in de prestaties van Vlaamse leerlingen. De oorzaken zijn complex: lerarentekort, tekorten in de opleiding en permanente vorming van leraren, onderwijsmethoden en -inhouden … Tegelijk is de arbeidsmarkt veranderd: machines nemen veel routinetaken over, en door de snelle vlucht van AI ook hoe langer hoe meer complexere taken. Jongeren moeten dus andere vaardigheden dan vroeger ontwikkelen, zoals probleemoplossend en kritisch denken.”

“Technologie biedt mogelijkheden om aan nieuwe vaardigheden te werken. Het kan leerlingen en leerkrachten ondersteunen en zo de onderwijskwaliteit vergroten. In een recent project hebben we bijvoorbeeld via verschillende soorten data onderzocht hoe je de betrokkenheid van leerlingen kunt meten zonder het leerproces te verstoren. Op basis daarvan kunnen leraren hun aanpak gemakkelijk bijsturen. Het sleutelwoord is ‘adaptiviteit’: met een leeromgeving op maat van de leerling – diens interesses, vaardigheid of leerstijl –, op maat van de context – de locatie en het tijdstip – en met het oog op een bepaald doel – bijvoorbeeld zo snel mogelijk leren of de motivatie verhogen.”

“Maar studies tonen dat het gebruik van technologie niet automatisch tot positieve effecten leidt. Er moet voldaan worden aan een aantal voorwaarden. De vraag is dus: hoe en wanneer kun je technologie verstandig inzetten? Vanuit pedagogisch standpunt geloof ik verder dat fysiek spel, exploratie van de echte wereld, en face-to-face contacten ook leermomenten bieden die digitale technologie niet kan bieden. Ik kan mezelf dan ook vinden in een verbod op het gebruik van smartphones tijdens de speeltijd.”

“Verder moeten we inderdaad opletten dat het gebruik van technologie de kloof tussen leerlingen niet vergroot in plaats van verkleint. De coronacrisis heeft bijvoorbeeld pijnlijk duidelijk gemaakt dat afstandsonderwijs moeilijk is voor leerlingen zonder eigen laptop, snel internet en rustige werkruimte.”

Marijn: “Die ‘personalisering’ van het onderwijs betekent ook dat er veel data verzameld worden. Hoe gaan jullie daarmee om?

Wim: “We verzamelen alleen data met een duidelijk doel, en we communiceren transparant over hoe we ze gebruiken. Natuurlijk zijn er altijd risico’s, zeker wanneer we van een onderzoekscontext naar een commerciële context gaan. Daarom is het goed dat bijvoorbeeld de Vlaamse Toezichtcommissie voor de verwerking van persoonsgegevens meekijkt.”

“In Vlaanderen werken scholen vooral met lokale educatieve uitgevers, onder meer voor leerplatformen. Maar ook grote techbedrijven als Google, Meta en Apple bieden onderwijsapplicaties aan – waarmee ze natuurlijk gegevens verzamelen. Als zij een grotere rol beginnen te spelen in ons onderwijs, is kritische waakzaamheid geboden. ”

Marijn: “De machtspositie van de Amerikaanse big tech zie ik ook in mijn onderzoek. De Europese Unie probeert haar digitale soevereiniteit te versterken, zeker sinds de herverkiezing van Donald Trump in de Verenigde Staten. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen kondigde recent een nieuwe investering van 200 miljard euro in AI aan. Dat is cruciaal voor onze digitale autonomie, maar het mag niet tot nieuwe monopolies leiden. In plaats van het platformmodel van de Amerikanen te kopiëren, moeten we investeren in diversiteit en échte innovatie.”

Wim: “Hear, hear!”