1 verdronken Vlaams schiereiland, 5 weetjes

De stijgende zeespiegel heeft Westende, Middelkerke en Oostende van de kaart geveegd. Nee, dit is geen sciencefiction: onze middeleeuwse voorouders hebben meegemaakt waar wij in de toekomst voor vrezen. En waar we ons maar beter op voorbereiden met een doordachte kustbescherming. Want wist je dat …

… de Vlaamse kustlijn zoals we die vandaag kennen maar een momentopname is?

De voorbije vijfduizend jaar heeft onze kustlijn heel wat transformaties ondergaan. Wie wil weten hoe de kust er oorspronkelijk uitzag, moet zijn rubberlaarzen aantrekken en het Zwin bezoeken. Want de natuurlijke situatie van ons kustlandschap is er een van slikken en schorren. Dat zijn zones die op het ritme van eb, vloed en springtij regelmatig onder water lopen – zoals het Zwin.

Maar aan zo’n wispelturig landschap heb je niet zoveel als je aan akkerbouw of veeteelt wilt doen. In de middeleeuwen verschenen er daarom dijken. Eerst rondom hoger gelegen zones in het landschap om duinen op hun plaats te houden, later ook langs de getijdengeulen die de zee gebruikte om landinwaarts te dringen. Met die laatste werd de kracht van het water ingeperkt en veranderde de kustlijn: van een dynamisch gebied waarin de zee vrij spel heeft naar akkerland en weidegrond.

… er lang geleden een schiereiland voor onze kust lag, dat verzwolgen is door de golven?

Wat de middeleeuwers wellicht niet wisten, is dat door ondoordacht dijken te bouwen het landschap steeds lager komt te liggen ten opzichte van de zee. Die kan immers geen zand of ander sediment meer afzetten, waardoor het kustgebied niet langer mee evolueert met de stijgende zeespiegel. Inderdaad, ook tijdens de middeleeuwen steeg het zeeoppervlak al. Aan een millimeter per jaar, het gemiddelde tempo van de afgelopen vijfduizend jaar*. Het gaat om een relatieve stijging: veroorzaakt door zowel smeltende ijsschotsen bijvoorbeeld, als door het lager wordende landschap.

De gevolgen van dat wegzinkende land en de opkomende zee waren destijds allesbehalve relatief. Zeker voor de inwoners van Testerep of ‘Ter Streep’, een schiereiland dat zo’n duizend jaar geleden voor onze kust lag tussen Nieuwpoort en Bredene. Testerep werd afgesneden van de rest van de kust door een grote geul. Hoe ver het zich in zee uitstrekte is niet bekend. De geul van de IJzer vormde de westelijke grens, in het oosten lag een zandwad dat soms onder water liep. Vandaar: ‘schiereiland’.

Waarom Testerep precies verdween wordt volop onderzocht (zie kader). Vermoedelijk werden de dijken langs de getijdengeulen het schiereiland fataal. De zee buitensluiten in het zuiden en het westen betekende dat die des te harder inbeukte op de noordelijke kustlijn. Zo werd Testerep meter per meter opgeslokt, en bij stormweer zelfs met vele hectaren tegelijk. Samen met de aanhoudende zeespiegelstijging maakte dit dat er rond de 15^de eeuw al schier geen eiland meer overbleef.

… de namen Westende, Middelkerke en Oostende verwijzen naar hun ligging op dat schiereiland?

De drie kustplaatsen die we vandaag kennen zijn niet de eerste met die naam. Het oorspronkelijke Westende, Middelkerke en Oostende vond je op Testerep – respectievelijk aan het westelijke uiteinde, in het midden en aan het oostelijke uiteinde van het schiereiland. Ze werden er gesticht tussen de 11^de en de 13^de eeuw. Maar door het wassende zeewater was de dorpjes geen lang leven beschoren. Westende, Middelkerke en Oostende werden later meer landinwaarts heropgebouwd, op de plaats waar je ze nu nog altijd kunt bezoeken.

… er sporen van het middeleeuwse Oostende te vinden zijn onder de zeebodem?

Ook het eerste Oostende was een stad met veel aanzien. Gesticht door gravin Margaretha II van Vlaanderen in 1266 moest het een belangrijke hub voor de handel in zout en vis worden. Dat ‘Oostende Ter Streepe’ een zekere standing had, blijkt uit de hoge prijs van de bouwpercelen. Het uitzicht van de stad werd bepaald door een grote kerk, een haven en vermoedelijk ook stadswallen.

Lang heeft de mondaine handelsnederzetting dus niet bestaan. Zo’n 130 jaar na haar stichting maakte een verwoestende storm een groot deel van het middeleeuwse Oostende onbewoonbaar. In de decennia voordien hadden overstromingen en opschuivende duinen dat noodlot al aangekondigd. Enkel de kerk, de binnenhaven en een aantal bouwblokken bleven nog twee eeuwen overeind.

Vandaag zijn er onder de zeebodem ten noordwesten van het huidige Oostende vermoedelijk nog resten van die middeleeuwse structuren te vinden. Ze weer zichtbaar maken kan met akoestische technieken – te vergelijken met sonar – of met magnetische surveys vanop een schip. Met een schepje gaan graven op het strand heeft niet veel zin …

… de ondergang van Testerep ons veel kan leren in tijden van klimaatverandering?

Het zeeniveau dat elk jaar enkele millimeters stijgt ten opzichte van het land: veel merk je daar niet van. Toch zal dit op lange termijn grote gevolgen hebben voor ons kustlandschap en zijn inwoners. Wat er eeuwen geleden gebeurd is met Testerep maakt die impact tastbaar. Het voorbeeld helpt om in te zien wat ons te wachten kan staan. Maar geen paniek: er wordt in Vlaanderen fors geïnvesteerd in kustbescherming met ingrepen die tot in 2050 uitgaan van een worst case klimaatscenario.

De ondergang van Testerep beter begrijpen kan ons bovendien veel leren over de natuurlijke processen die de kustlijn al eeuwenlang vormgeven. Hoe meer inzicht we hebben in lange-termijndynamieken als erosie en sedimentatie, hoe duurzamer, gerichter en doeltreffender we onze kust kunnen beschermen in de toekomst. Dankzij wetenschappelijk onderzoek hebben we zoveel meer kennis dan de middeleeuwers, laten we die ook gebruiken!
 

* onder invloed van de klimaatverandering is de zeespiegelstijging aan het versnellen, tot al 2 millimeter per jaar in de voorbije honderd jaar.