6 explosieve weetjes over vulkanen

Weinig natuurverschijnselen zijn zo spectaculair als een vulkaanuitbarsting. Dat vulkanen ook onder het zeeoppervlak lava kunnen spuwen – zoals begin dit jaar gebeurde nabij de eilandenstaat Tonga – was voor veel mensen een eyeopener. Maar er is nog meer te ontdekken over vulkanisme. Want wist je dat …

… lava ook groen kan zijn?

Alleen niet op aarde. Groene lava vind je terug op Io, een van de manen die rond de planeet Jupiter cirkelen. Bijzonder aan Io is dat heel haar oppervlak bedekt is met vulkanen. Hoe dat kan, daar hebben wetenschappers zich lang het hoofd over gebroken. Want om magma te kunnen produceren, moet een hemellichaam meestal heel groot zijn. En Io is maar een kleine maan.

Het vulkanisme op Io is wellicht onder meer te wijten aan het zwaartekrachtveld van Jupiter. Dat trekt als het ware aan de maan, wat binnenin een enorme wrijving veroorzaakt. Die wrijving zou zoveel hitte opwekken dat er magma ontstaat. Als het magma naar buiten komt bij een uitbarsting, geeft dat een heus kleurenspektakel, met onder andere groene lava. Die bijzondere kleur kan waarschijnlijk verklaard worden door de chemische samenstelling van dit hemellichaam.

… de grootste vulkaan die we kennen bijna zo breed is als Frankrijk?

Voor deze vulkaan maken we opnieuw een uitstap naar de ruimte. Naar de planeet Mars deze keer, waar de Olympus Mons ligt: de grootste gekende vulkaan in ons zonnestelsel. Die is met zijn 25 kilometer bijna drie keer zo hoog als onze Mount Everest. Zijn diameter van 624 kilometer benadert de breedte van Frankrijk, als je meet van de kust voor Bordeaux tot aan de Zwitserse grens.

De reden waarom op Mars zo’n megavulkaan kon ontstaan, is eenvoudig. Er valt geen regen, er waait minder wind en ook de zwaartekracht is er zwakker. De erosie die onze vulkanen op aarde doet krimpen, is op de rode planeet dus veel minder sterk. Olympus Mons is waarschijnlijk al miljoenen jaren inactief. Er is hoe dan ook nog nooit een uitbarsting geobserveerd, laat staan met groene lava.

… de dichtstbijzijnde actieve vulkaan zich op een luttele 650 kilometer van Brussel bevindt?

Het hangt er maar van af hoe je ‘actief’ definieert. Vulkanologen spreken al van een mogelijk actieve vulkaan als die de voorbije 10.000 jaar is uitgebarsten. Volgens die definitie vind je de dichtstbijzijnde actieve vulkanen in de ‘Chaîne des Puys’ in het Centraal Massief in Frankrijk. Voor de laatste uitbarsting van dat vulkaanveld moeten we drie- à vierduizend jaar teruggaan in de tijd.

Als we strenger zijn en selecteren op een uitbarsting in de laatste honderd jaar, dan komen de Italiaanse vulkanen in de picture. Bijvoorbeeld de Etna op Sicilië, het vulkaaneiland Stromboli en de Vesuvius nabij Napels. Die laatste heeft in 1944 zelfs nog lava gespuwd. De uitbarsting was gelukkig minder heftig dan in het jaar 79, toen de stad Pompeï in de as werd gelegd.

… de stad Napels deels gebouwd is op een supervulkaan?

De Vesuvius is lang niet de enige vulkaan in de buurt van Napels. Sterker nog: enkele wijken van de Italiaanse stad zijn gebouwd op de krater van een heuse supervulkaan, die voor een deel onder water ligt. Het bekendste stuk van dit vulkanische complex zijn de ‘Campi Flegrei’ of Brandende Velden, ten westen van de stad.

In dat gebied vinden af en toe aardbevingen plaats. Ook komt het voor dat de bodem er plots stijgt. Tussen 1982 en 1984 bijvoorbeeld, steeg de grond op de Campi met ruim anderhalve meter. Hetzelfde fenomeen had zich een decennium eerder al eens voorgedaan, tussen 1969 en 1972.

Wonen in of rond Napels is niet zonder gevaar. Want hoewel de slapende vulkaan streng gemonitord wordt, kunnen vulkanologen het verloop van een uitbarsting niet voorspellen. De signalen die een supervulkaan geeft voor hij echt ontwaakt, zijn niet goed gekend. Dat komt omdat er in de moderne tijd nog nooit zo’n vulkaan is uitgebarsten. Wat wel zeker is, is dat een uitbarsting van een supervulkaan een wereldwijde impact zou kunnen hebben.

… een vliegtuigmotor vulkaanas weer kan omsmelten tot magma?

De laatste keer dat we in België de gevolgen van een vulkaanuitbarsting voelden, was bij de uitbarsting van de Eyja…, Eyjafjalla…, Eyjafjallajökull in 2010. Het vliegverkeer moest toen tijdelijk stilgelegd worden, ook al leek er geen vuiltje aan de lucht. Bij een uitbarsting is het immers niet de verminderde zichtbaarheid die vliegen gevaarlijk maakt, maar de vulkanische as die in de lucht hangt.

Als de as zich opstapelt in de motoren van een vliegtuig, raken die verstopt. De hitte in een straalmotor kan de vulkaanas zelfs weer omsmelten tot druppeltjes magma, met alle gevolgen van dien. De cockpit zou ook gezandstraald worden door de as, net als de meetapparatuur. De concentratie van vulkanische as in de atmosfeer wordt daarom altijd nauwgezet opgevolgd.

… en dat een uitbarsting de bodem rond een vulkaan vruchtbaarder maakt?

Aswolken en lavastromen brengen niet enkel kommer en kwel met zich mee. Eindigen doen we met een positief gevolg van vulkaanuitbarstingen. Want nadat de lava en de as alle vegetatie op hun weg vernietigd hebben, geven ze waardevolle mineralen af aan de bodem. Denk aan magnesium, kalium en ijzer. Dat is een proces van vele jaren, onder invloed van regen en wind.

De plantengroei die na verloop van tijd weer opschiet, is dan dichter dan voorheen. Net om die reden vind je vaak plantages, boerderijen en hele dorpen terug op de flanken van een vulkaan – ondanks het gevaar. Zeker in minder ontwikkelde landen, waar de inwoners soms geen andere keuze hebben om in hun levensonderhoud te voorzien.